शैव दर्शन: आध्यात्मिक र ऐतिहासिक यात्रा, दर्शन र परम्पराको खोज

डा. नवराज सुब्बा

शिवबारे ज्ञान प्राप्त गर्नु केवल धार्मिक उपासनाभन्दा धेरै माथि जानु हो। शैव दर्शन भक्ति मात्र होइन, यो ब्रह्माण्डीय ऊर्जा, आत्मचेतना, र आध्यात्मिक गहिराइ बुझ्ने मार्ग हो। शिवलाई शैव परम्परामा "सच्चिदानन्द" (सत्-चित्-आनन्द) अर्थात् अस्तित्व, चेतना, र परमानन्दको स्रोतका रूपमा चित्रण गरिएको छ। यस अध्ययनमा शैव दर्शन, शिव-शक्ति सम्बन्ध, शिवलिङ्गको प्रतीकात्मकता, र यसको वैज्ञानिक तथा दार्शनिक पक्षहरूको विश्लेषण गरिएको छ। यस लेखको दोस्रो भागमा आद्य-शैव परम्पराबारे जानकारी छ। सिन्ध हरप्पा सभ्यता र वैदिक परम्परा पूर्व विश्वव्यापी रहेको शैव दर्शनको प्राचीन स्वरूप आद्य-शैव परम्पराबारे पनि संक्षेपमा जानकारी दिइएको छ। 

(क)        शैववाद

१. शिवको दार्शनिक परिभाषा

शिव कुनै विशिष्ट देवता मात्र होइनन्; तिनी "परम तत्त्व" हुन्। शैव दर्शनले शिवलाई निर्गुण (रूपरहित) र सगुण (रूपसहित) दुवै रूपमा बुझाउँछ।

• निर्गुण शिव – "शिवोहम्" (म शिव नै हुँ) भन्ने अद्वैतभाव।
• सगुण शिव – पशुपति, नटराज, भैरव, योगी आदिका रूपमा प्रकट हुने।

२. शिव-शक्ति: द्वैत र अद्वैतको संगम

शैव तन्त्र अनुसार, शिव शुद्ध चेतना (पुरुष) हुन् र शक्ति ऊर्जाशक्ति (प्रकृति) हुन्।

• शक्ति बिना शिव स्थिर रहन्छन्, शिव बिना शक्ति अराजक हुन्छिन्।
• अर्धनारीश्वर रूपले शिव-शक्ति अद्वैत सम्बन्ध झल्काउँछ।

३. नटराज र ब्रह्माण्डीय लय (Cosmic Dance)

शिवको नटराज रूप ब्रह्माण्डीय स्पन्दन (Cosmic Vibration) को प्रतीक हो।

• यसले सृष्टि, स्थिति, संहार, तिरोभाव, र अनुग्रहका पाँच क्रियाहरू देखाउँछ।
• ताण्डव नृत्य जीवन-चक्रको निरन्तरताको संकेत हो।

४. शिवलिङ्गको गहिरो अर्थ

शिवलिङ्ग केवल पूजाको मूर्ति मात्र होइन, यसमा गहिरो दार्शनिक र वैज्ञानिक आधार छ।

४.१ शिवलिङ्गको तीन भाग र तिनको प्रतीकात्मकता

१. तल्लो भाग (Brahma-Pitha) – भौतिक संसार (Earthly Realm) को प्रतीक।

२. बीचको भाग (Vishnu-Pitha) – मानसिक संसार (Mind & Balance) को प्रतीक।

३. माथिको भाग (Shiva-Pitha) – आध्यात्मिक चेतना (Supreme Consciousness) को प्रतीक।

 

४.२ वैज्ञानिक दृष्टिकोण

• शिवलिङ्ग ऊर्जाको चुम्बकीय क्षेत्र जस्तै हो।
• यसको अण्डाकार आकृति ब्रह्माण्डीय संरचनासँग मेल खान्छ।
• क्वान्टम फिजिक्समा "Singularity" लाई लिङ्गसँग तुलना गरिन्छ।

५. शैव दर्शनको प्रमुख तत्वहरू

१.      अद्वैत चेतना – शिव सबैभित्र व्याप्त छन्।

२.      योगमार्ग – ध्यान, समाधि, र शक्ति तत्त्वलाई बुझ्ने मार्ग।

३.      शून्यता र अनन्तता – शिव समय, ठाउँ र सृष्टिभन्दा पर छन्।

४.      त्रिशूलको प्रतीकात्मकता

• सत्व (Purity) – शान्ति र ज्ञान।
• रजस् (Activity) – सृजनात्मक ऊर्जा।
• तमस् (Inertia) – संहार वा विश्राम।
•  

(ख)        प्रोटो-शैव परम्परा (आद्य-शैव दर्शन)

शैव दर्शनको प्राचीन स्वरूप र यसको विश्वव्यापी प्रभावबारे अध्ययन भएका छन्। चाखलाग्दा तथ्य र प्रमाणहरू भेटिएका छन्। धार्मिक ग्रन्थहरूमा शिवको महिमा मानव इतिहासभन्दा पुरानो अर्थात् मानव सृष्टिपूर्वका महान पुरूष-तत्व भनेर महिमा गाइनुका पछाडिका ठोस आधारहरू छन्।

 १. पृष्ठभूमि

शैव दर्शन केवल वैदिक वा हिन्दू परम्परामा सीमित छैन, बरु यसको जरा वैदिक सभ्यताभन्दा पनि पुरानो प्रोटो-शैव परम्परामागडिएको छ। पुरातत्वीय प्रमाणहरूले देखाउँछन् कि शिव वा शैव-जस्ता अवधारणाहरू सिन्धु घाटी सभ्यताको काल (२५००–१९०० ईसापूर्व) देखि नै अस्तित्वमा थिए। अझ रोचक कुरा के छ भने, यस्ता देवतासम्बन्धी प्रतीक र अभ्यासहरू विश्वभरका विभिन्न सभ्यतामा पनि पाइन्छन्। 

 २. सिन्धु सभ्यतामा प्रोटो-शैव परम्परा

- पशुपति मुद्रिका प्रमाणहरू:

  - मोहनजोदडोबाट प्राप्त मुद्रामा ध्यानमग्न मुद्रा लिएका, चारवटा जनावरहरूले घेरिएको एउटा आकृति भेटिएको छ। 

  - यस आकृतिलाई इतिहासकारहरूले "प्रोटो-शिव" वा "पशुपति नाथ" को रूपमा पहिचान गरेका छन् (Marshall, 1931)। 

  - यसले संकेत गर्छ कि शैव दर्शनको मूल अवधारणा, जस्तै ध्यान, योग, र पशुपतित्व, वैदिक सभ्यता अघि नै अस्तित्वमा थिए। 

 

- लिङ्ग पूजा र अनादि शिवलिङ्गका प्रमाणहरू:

  - सिन्धु सभ्यताका भग्नावशेषहरूमा शिवलिङ्ग-जस्ता आकृतिहरू फेला परेका छन्। 

  - यी आकृतिहरू प्राचीनतम लिङ्ग-पूजाको प्रमाण हुन्, जसले शैव परम्पराको अनादि अस्तित्वलाई इंगित गर्छ (Singh, 2008)। 

 ३. वैदिककाल पूर्व शैव-तत्त्वहरू

शैव परम्पराका धेरै विचारहरू वैदिक ग्रन्थहरूभन्दा पनि पुराना हुन्। 

- रुद्र र शिवको सम्बन्ध:

  - ऋग्वेदमा "रुद्र" लाई अत्यन्त शक्तिशाली र क्रान्तिकारी देवताका रूपमा वर्णन गरिएको छ। 

  - शिव-रुद्रको सम्बन्धले देखाउँछ कि वैदिक आर्यहरूले सिन्धु सभ्यताको प्रोटो-शैव परम्पराबाट प्रभाव लिएका थिए (Flood, 1996)। 

- योग र तपस्याको महत्त्व:

  - वैदिक ग्रन्थभन्दा पहिलेदेखि नै तपस्या, ध्यान, र योगको परम्परा थियो। 

  - सिन्धु सभ्यतामा ध्यानमग्न मुद्रामा भेटिएका आकृतिहरूले यसको पुष्टि गर्छन्। 

 ४. विश्वव्यापी प्रोटो-शैव परम्परा

शिव-जस्ता देवताका प्रतीकहरू केवल भारतमा मात्र नभई अन्य प्राचीन सभ्यतामा पनि पाइन्छन्। 

- मेसोपोटामियामा पशुपति-जस्तै देवता:

  - मेसोपोटामियन सभ्यतामा Ea/Enki नामक जल देवताको पूजा गरिन्थ्यो, जो ध्यान र योगको संकेत दिने रूपमा चित्रण गरिएका छन्। 

  - यी विशेषताहरू पशुपति आकृतिसँग मेल खान्छन् (Jacobsen, 2008)। 

- मिस्रमा नटराज-सँग सम्बन्धित अवधारणा:

  - मिस्रको देवता Osiris लाई पुनर्जन्म, मृत्यु, र ब्रह्माण्डीय नृत्यको प्रतीकका रूपमा चित्रण गरिएको छ। 

  - शिवको नटराज रूप र मिस्रको Osiris बीच दार्शनिक समानता पाइन्छ (Clark, 1959)। 

- यूरोपेली-केल्टिक परम्परामा शिव-जस्ता आकृति:

  - केल्टिक मिथकहरूमा Cernunnos नामक पशुहरूसँग सम्बन्धित ध्यानमग्न देवता पाइन्छ। 

  - शिवको पशुपति रूप र Cernunnos बीच समानता पाइन्छ (MacCulloch, 1911)। 

निष्कर्ष

शिवज्ञान केवल भक्ति वा उपासनासँग सीमित छैन, बरु यो चेतनाको परिष्कृत स्तर हो। शैव दर्शनले शिवलाई केवल देवता होइन, ब्रह्माण्डीय ऊर्जाका रूपमा व्याख्या गर्छ। शिवलिङ्ग, नटराज नृत्य, र शिव-शक्ति सम्बन्धको गहिराइ बुझ्नाले अध्यात्म, विज्ञान, र चेतनाको नयाँ आयाम खुल्न सक्छ।

शैव दर्शन कुनै विशिष्ट कालखण्ड वा भूगोलमा सीमित छैन, बरु यो सिन्धु सभ्यताको प्रोटो-शैव अवधारणाहुँदै वैदिक दर्शनमा समाहित भएको देखिन्छ। अझ रोचक कुरा, शैव-जस्ता अवधारणाहरू विभिन्न प्राचीन सभ्यतामा पनि पाइन्छन्। 

- शिवको पशुपति रूपमानव सभ्यताको आदिकालीन ध्यान, योग, र ब्रह्माण्डीय ऊर्जासँग सम्बन्धित छ। 

- यसले देखाउँछ कि शैव दर्शन केवल हिन्दू परम्परा मात्र नभई एक वैश्विक प्राचीन आध्यात्मिक चिन्तनको अंश हो। 

- आधुनिक अनुसन्धानहरूले पनि शैव परम्परा सिन्धु सभ्यतासँग गहिरो सम्बन्धितरहेको प्रमाणित गरिरहेका छन्। 

 

 संदर्भहरू (References)

Abhinavagupta. (2000). Tantraloka: The Light on the Tantras. Motilal Banarsidass.

Brooks, D. R. (1990). The Secret of the Three Cities: An Introduction to Hindu Śākta Tantrism. University of Chicago Press.

Dyczkowski, M. S. G. (1987). The Doctrine of Vibration: An Analysis of the Doctrines and Practices of Kashmir Shaivism. SUNY Press.

Flood, G. (2006). The Tantric Body: The Secret Tradition of Hindu Religion. I.B. Tauris.

Muller-Ortega, P. E. (1989). The Triadic Heart of Śiva: Kaula Tantricism of Abhinavagupta in the Non-dual Shaivism of Kashmir. SUNY Press.

Clark, D. (1959). Myth and Symbol in Ancient Egypt. Oxford University Press. 

Flood, G. (1996). An Introduction to Hinduism. Cambridge University Press. 

Jacobsen, T. (2008). The Treasures of Darkness: A History of Mesopotamian Religion. Yale University Press. 

MacCulloch, J. A. (1911). The Religion of the Ancient Celts. Edinburgh Press. 

Marshall, J. (1931). Mohenjo-Daro and the Indus Civilization. Arthur Probsthain. 

Singh, U. (2008). A History of Ancient and Early Medieval India: From the Stone Age